मेटावर फ्रेंच प्रकाशकांचा कायदेशीर दावा

कॉपीराइट उल्लंघनाचे आरोप

Meta Platforms Inc., एक मोठी टेक कंपनी, फ्रेंच प्रकाशक आणि लेखकांसोबत कायदेशीर लढाईत अडकली आहे. या वादाचे मूळ कारण कॉपीराइट उल्लंघन (copyright infringement) आहे. फिर्यादींचा आरोप आहे की Meta ने त्यांच्या जनरेटिव्ह आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) मॉडेलला प्रशिक्षित करण्यासाठी त्यांच्या साहित्यकृतींचा (literary works) बेकायदेशीरपणे वापर केला, তাও आवश्यक परवानगी न घेता.

फिर्यादी आणि त्यांच्या तक्रारी

हा खटला पॅरिसच्या कोर्टात दाखल करण्यात आला, जे विशेषतः बौद्धिक संपदा (intellectual property) प्रकरणांसाठी समर्पित आहे. ही कायदेशीर कारवाई SNE (फ्रेंच प्रकाशकांचे प्रतिनिधित्व करणारी ट्रेड असोसिएशन, ज्यात Hachette आणि Editis सारख्या प्रमुख प्रकाशकांचा समावेश आहे), लेखकांची संघटना SGDL आणि लेखकांचे संघ SNAC यांनी एकत्र येऊन केली आहे. ह्या संघटना एकत्रितपणे फ्रेंच साहित्य क्षेत्रातील (French literary landscape) एक मोठा भाग दर्शवतात.

एका पत्रकार परिषदेत, या गटाने सांगितले की त्यांच्याकडे कॉपीराइटच्या “मोठ्या” उल्लंघनाकडे निर्देश करणारे सबळ पुरावे आहेत. SNE चे अध्यक्ष विन्सेंट मोंटेगने यांनी सांगितले की त्यांनी यापूर्वी Meta सोबत या समस्येवर चर्चा करण्याचा प्रयत्न केला, पण त्यांचे प्रयत्न निष्फळ ठरले. तसेच, युरोपियन कमिशनला (European Commission) देखील कळवण्यात आले आहे, फिर्यादींनी दावा केला आहे की Meta ची कृती AI च्या संदर्भात EU च्या नियमांचे थेट उल्लंघन आहे.

वादाचा मुद्दा: AI प्रशिक्षण आणि कॉपीराइट कायदा

या कायदेशीर संघर्षाच्या केंद्रस्थानी जनरेटिव्ह AI लँग्वेज मॉडेल (generative AI language models) प्रशिक्षित करण्याची पद्धत आहे. Meta चे Llama आणि OpenAI चे ChatGPT सारखे मॉडेल मोठ्या प्रमाणात मजकूर डेटावर (text data) प्रशिक्षित केले जातात, ज्यात पुस्तके आणि लेखांसह विविध स्त्रोतांचा समावेश आहे. या पद्धतीमुळे जगभरात खटल्यांची लाट आली आहे, कारण सामग्री प्रकाशकांचे म्हणणे आहे की AI मॉडेल प्रशिक्षित करण्यासाठी त्यांच्या बौद्धिक संपदेचा (intellectual property) वापर करणे चोरीसारखे आहे.

हे AI मॉडेल विकसित करणाऱ्या कंपन्यांनी त्यांच्या प्रशिक्षणासाठी वापरल्या जाणाऱ्या डेटाचे स्त्रोत उघड करण्यास सहसा टाळाटाळ केली आहे. तथापि, त्यांनी अनेकदा US कॉपीराइट कायद्यांतर्गत “वाजवी वापर” (fair use) सिद्धांताचा बचाव म्हणून वापर केला आहे.

कायदेशीर आव्हानांचा जागतिक कल

Meta विरुद्धचा खटला ही एकमेव घटना नाही. कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीचा (copyrighted material) प्रशिक्षणासाठी वापर केल्याबद्दल AI कंपन्यांविरुद्धच्या कायदेशीर आव्हानांचा हा एक व्यापक कल आहे.
येथे इतर काही उल्लेखनीय प्रकरणे आहेत:

• डिसेंबर 2023 मध्ये, The New York Times ने OpenAI आणि Microsoft Corp. विरुद्ध कायदेशीर कारवाई सुरू केली, त्यांच्या लेखांचा मोठ्या-भाषेच्या मॉडेलना (large-language models) प्रशिक्षित करण्यासाठी अनधिकृत वापर केल्याचा आरोप केला.
• एप्रिल 2024 मध्ये, लेखकांच्या एका गटाने Amazon.com Inc. द्वारा समर्थित कंपनी, Anthropic विरुद्ध एक वर्ग-कार्यवाही (class-action) खटला दाखल केला. लेखकांनी दावा केला की त्यांची पुस्तके त्यांच्या परवानगीशिवाय Anthropic च्या AI मॉडेलला प्रशिक्षित करण्यासाठी वापरली गेली.
• भारतीय पुस्तक प्रकाशकांनी जानेवारीमध्ये OpenAI विरुद्ध असाच खटला दाखल केला, ज्यामुळे या कायदेशीर समस्येचे जागतिक स्वरूप दिसून येते.

कायदेशीर युक्तिवादांमध्ये अधिक खोलवर

या प्रकरणांमधील कायदेशीर युक्तिवाद अनेकदा कॉपीराइट कायद्याच्या (copyright law) अर्थावर आणि “वाजवी वापर” (fair use) सिद्धांताच्या लागूतेवर अवलंबून असतात. कॉपीराइट कायदा मूळ कामांच्या निर्मात्यांना (creators of original works) अनन्य अधिकार (exclusive rights) देतो, ज्यात पुनरुत्पादन (reproduce), वितरण (distribute) आणि व्युत्पन्न कार्ये (derivative works) तयार करण्याचा अधिकार समाविष्ट आहे. तथापि, “वाजवी वापर” सिद्धांत या अनन्य अधिकारांना काही अपवाद प्रदान करतो, ज्यामुळे टीका, टिप्पणी, बातम्या देणे, शिकवणे, शिष्यवृत्ती किंवा संशोधन यासारख्या हेतूंसाठी कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीचा मर्यादित वापर करण्याची परवानगी मिळते.

मुख्य प्रश्न हा आहे की AI मॉडेलना प्रशिक्षित करण्यासाठी कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीचा वापर “वाजवी वापर” च्या कक्षेत येतो का? AI कंपन्यांचा असा युक्तिवाद आहे की त्यांचा वापर परिवर्तनशील (transformative) आहे, म्हणजे ते मूळ कार्यात काहीतरी नवीन आणि वेगळे जोडते आणि ते मूळ कामाच्या बाजाराला हानी पोहोचवत नाही. दुसरीकडे, सामग्री प्रकाशकांचा असा युक्तिवाद आहे की हा वापर परिवर्तनशील नाही, तो व्यावसायिक स्वरूपाचा आहे आणि संभाव्यतः त्यांच्या कामाच्या बाजाराला हानी पोहोचवू शकतो.

संभाव्य परिणाम

या कायदेशीर लढायांच्या निकालाचा AI विकासाच्या भविष्यावर आणि सर्जनशील उद्योगांवर (creative industries) महत्त्वपूर्ण परिणाम होऊ शकतो. जर न्यायालयाने सामग्री प्रकाशकांच्या बाजूने निकाल दिला, तर AI कंपन्यांना कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीच्या वापरासाठी परवाने (licenses) घेणे भाग पडू शकते, ज्यामुळे AI मॉडेल विकसित करण्याचा खर्च वाढू शकतो. यामुळे प्रशिक्षण डेटाच्या स्त्रोतांबद्दल अधिक पारदर्शकता (transparency) देखील येऊ शकते.

याउलट, जर न्यायालयाने AI कंपन्यांच्या बाजूने निकाल दिला, तर ते त्यांना स्पष्ट परवानगीशिवाय कॉपीराइट केलेली सामग्री वापरणे सुरू ठेवण्यास प्रवृत्त करू शकतात, ज्यामुळे आणखी कायदेशीर आव्हाने आणि नैतिक वाद (ethical debates) निर्माण होऊ शकतात.

व्यापक संदर्भ: AI, नैतिकता आणि बौद्धिक संपदा

हा कायदेशीर वाद केवळ कॉपीराइट कायद्याबद्दल नाही; तर AI विकासाभोवती असलेल्या व्यापक नैतिक विचारांनाही (ethical considerations) स्पर्श करतो. ज्या कंपन्या AI मॉडेल विकसित करतात, त्यांना संभाव्यत: मोठा नफा मिळवून देणाऱ्या या मॉडेलना प्रशिक्षित करण्यासाठी कॉपीराइट केलेली सामग्री विनाशुल्क वापरण्याच्या उचिततेबद्दल प्रश्न उपस्थित केले जात आहेत.

AI-निर्मित सामग्रीमुळे (AI-generated content) मानवी निर्मात्यांची जागा घेण्याची, नोकऱ्या गमावण्याची आणि सर्जनशील कामांची गुणवत्ता आणि विविधतेत घट होण्याची शक्यता आहे.

‘वाजवी वापर’ (Fair Use) संरक्षणाचा विस्तार

‘वाजवी वापर’ (fair use) संरक्षण, ज्याचा AI कंपन्या अनेकदा आधार घेतात, हे एक जटिल कायदेशीर तत्त्व आहे. अमेरिकन न्यायालये (US courts) याची वैधता ठरवण्यासाठी चार घटकांची चाचणी वापरतात:

1. वापराचा उद्देश आणि स्वरूप: हा घटक विचारात घेतो की वापर व्यावसायिक आहे की गैर-व्यावसायिक, परिवर्तनशील आहे की व्युत्पन्न. परिवर्तनशील वापर, जे मूळ कार्यात काहीतरी नवीन आणि वेगळे जोडतात, ते वाजवी वापर म्हणून मानले जाण्याची शक्यता जास्त असते.

2. कॉपीराइट केलेल्या कामाचे स्वरूप: हा घटक विचारात घेतो की कॉपीराइट केलेले काम तथ्यात्मक आहे की सर्जनशील. बातम्यांसारख्या तथ्यात्मक कामांना (factual works) सामान्यतः कादंबऱ्यांसारख्या सर्जनशील कामांपेक्षा (creative works) कमी संरक्षण दिले जाते.

3. वापरलेल्या भागाचे प्रमाण आणि महत्त्व: हा घटक विचारात घेतो की कॉपीराइट केलेल्या कामाचा किती भाग वापरला गेला आणि वापरलेला भाग कामाचा “हृदय” (heart) होता का. कामाचा एक छोटा भाग वापरणे हे मोठ्या भागाचा किंवा कामाच्या सर्वात महत्वाच्या भागाचा वापर करण्यापेक्षा वाजवी वापर म्हणून मानले जाण्याची शक्यता जास्त असते.

4. कॉपीराइट केलेल्या कामाच्या संभाव्य बाजारावर किंवा मूल्यावर वापराचा परिणाम: हा घटक विचारात घेतो की कॉपीराइट केलेल्या कामाच्या वापरामुळे मूळ कामाच्या बाजाराला हानी पोहोचते किंवा त्याचे मूल्य कमी होते का. ज्या वापरामुळे मूळ कामाच्या बाजाराला हानी पोहोचत नाही ते वापर वाजवी वापर म्हणून मानले जाण्याची शक्यता जास्त असते.

AI प्रशिक्षणासाठी या घटकांचा वापर करणे हा एक नवीन कायदेशीर मुद्दा आहे, आणि न्यायालये अजूनही या संदर्भात त्यांचा अर्थ कसा लावायचा यावर विचार करत आहेत.

युरोपियन दृष्टिकोन

फ्रान्समधील खटला युनायटेड स्टेट्स आणि युरोपियन युनियनमधील कॉपीराइट कायदा आणि AI नियमनमधील फरक देखील दर्शवतो. EU ने AI नियमनासाठी अधिक सक्रिय दृष्टिकोन स्वीकारला आहे, ज्याचा उद्देश AI प्रणाली (AI systems) विकसित आणि वापरल्या जातील ज्या मूलभूत अधिकारांचा आदर करतील, ज्यात कॉपीराइटचा समावेश आहे.

EU चा AI कायदा (AI Act), जो सध्या अंतिम होत आहे, त्यात अशा तरतुदींचा (provisions) समावेश आहे ज्या AI प्रशिक्षणासाठी कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीच्या वापरावर परिणाम करू शकतात. या तरतुदी AI कंपन्यांना त्यांच्या कामांचा प्रशिक्षणासाठी वापर करण्यापूर्वी हक्कधारकांची (rights holders) संमती घेणे आवश्यक करू शकतात किंवा त्या कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीच्या वापरासाठी मोबदल्याची (remuneration) प्रणाली स्थापित करू शकतात.

विविध हितधारकांचे दृष्टिकोन

या समस्येमध्ये विविध हितधारक (stakeholders) सामील आहेत, प्रत्येकाचे स्वतःचे दृष्टिकोन आणि हितसंबंध आहेत:

• सामग्री निर्माते: लेखक, प्रकाशक आणि इतर सामग्री निर्माते त्यांच्या बौद्धिक संपदा अधिकारांचे (intellectual property rights) संरक्षण करण्यासाठी आणि त्यांच्या कामांच्या वापरासाठी त्यांना योग्य मोबदला मिळण्याची खात्री करण्यासाठी चिंतित आहेत.
• AI कंपन्या: AI कंपन्या नाविन्यपूर्ण AI मॉडेल विकसित करण्याचा प्रयत्न करत आहेत आणि असा युक्तिवाद करतात की मोठ्या प्रमाणात डेटा, ज्यात कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीचा समावेश आहे, यासाठी आवश्यक आहे.
• जनता: जनतेला उपयुक्त AI तंत्रज्ञानाचा विकास आणि सर्जनशील कामांचे संरक्षण या दोहोंमध्ये रस आहे.
• कायदेशीर व्यावसायिक: वकील आणि कायदेशीर विद्वान AI आणि कॉपीराइट कायद्यामुळे निर्माण झालेल्या जटिल कायदेशीर समस्यांशी झुंज देत आहेत.
• नियामक: सरकारे आणि नियामक संस्था (regulatory bodies) नवोपक्रम (innovation) आणि निर्मात्यांच्या अधिकारांचे संरक्षण यामध्ये संतुलन राखण्याचा प्रयत्न करत आहेत.

संभाव्य भविष्यातील घडामोडी

AI आणि कॉपीराइटच्या आसपासचे कायदेशीर क्षेत्र वेगाने विकसित होत आहे. येत्या काही वर्षांत आपल्याला आणखी कायदेशीर आव्हाने आणि नियामक घडामोडी दिसण्याची शक्यता आहे. काही संभाव्य भविष्यातील घडामोडींमध्ये हे समाविष्ट आहे:

• नवीन कायदे: सरकार AI प्रशिक्षणासाठी कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीच्या वापरास संबोधित करणारे नवीन कायदे (new legislation) लागू करू शकतात.
• न्यायालयाचे निर्णय: न्यायालये AI आणि कॉपीराइटशी संबंधित प्रकरणांमध्ये निर्णय देत राहतील, विद्यमान कायद्यांच्या (existing laws) अर्थावर पुढील मार्गदर्शन करतील.
• उद्योग मानके: AI कंपन्या आणि सामग्री निर्माते AI प्रशिक्षणात कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीच्या वापरासाठी उद्योग मानके (industry standards) किंवा सर्वोत्तम पद्धती (best practices) विकसित करू शकतात.
• तांत्रिक उपाय: वॉटरमार्किंग (watermarking) किंवा डिजिटल अधिकार व्यवस्थापन (digital rights management) यासारखे तांत्रिक उपाय विकसित केले जाऊ शकतात जेणेकरून AI प्रशिक्षणात कॉपीराइट केलेल्या सामग्रीचा वापर ट्रॅक आणि व्यवस्थापित करण्यात मदत होईल.
• परवाना करार: AI कंपन्या त्यांच्या मॉडेलना प्रशिक्षित करण्यासाठी सामग्री वापरण्यापूर्वी सामग्री निर्मात्यांकडून परवाना करार (licensing agreements) सुरक्षित करण्यास सुरुवात करू शकतात.

Meta आणि फ्रेंच प्रकाशकांमधील कायदेशीर लढाई AI आणि कॉपीराइटवरील चालू असलेल्या वादातील एक महत्त्वपूर्ण घडामोड आहे. या प्रकरणाचा आणि त्याच्यासारख्या इतर प्रकरणांचा निकाल AI विकासाचे भविष्य आणि पुढील अनेक वर्षांसाठी सर्जनशील उद्योगांना आकार देईल. ‘वाजवी वापरा’ची (fair use) जटिलता, आंतरराष्ट्रीय कायदेशीर फरक आणि व्यापक नैतिक परिणाम यावर AI तंत्रज्ञान जसजसे प्रगती करत जाईल तसतसे चर्चा आणि सुधारणा होत राहतील.