चिनी एआयचा उदय: खुल्या स्रोताने जागतिक बदल

जगभरातील कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे (Artificial Intelligence) क्षेत्र झपाट्याने बदलत आहे. चीन एक महत्त्वाचा खेळाडू म्हणून उदयास येत आहे, जो पाश्चात्त्य तंत्रज्ञान क्षेत्रातील दिग्गजांना आव्हान देत आहे. या वाढीला धोरणात्मक सरकारी उपक्रम, संशोधनातील मोठा गुंतवणुकीचा पाठिंबा आणि खुल्या स्रोताच्या मॉडेल्सवर (Open Source Models) वाढता भर यामुळे चालना मिळाली आहे. या चळवळीतील एक उल्लेखनीय व्यक्ति म्हणजे काई-फू ली (Kai-Fu Lee), एक प्रसिद्ध गुंतवणूकदार, ज्यांनी यापूर्वी गुगल (Google) आणि मायक्रोसॉफ्टला (Microsoft) चीनी बाजारपेठेत प्रवेश करण्यास मदत केली. २०२२ मध्ये, ली यांनी 01.AI ची स्थापना केली, जो एक एआय स्टार्टअप आहे आणि त्याने आपल्या अभिनव दृष्टिकोनमुळे लवकरच ओळख मिळवली आहे.

01.AI: एआय विकासासाठी एक नवीन मॉडेल

01.AI ने सुरुवातीला स्वतःचे ओपन-सोर्स मॉडेल विकसित करण्यावर लक्ष केंद्रित केले, परंतु नंतर डीपसीक एआय (DeepSeek AI) च्या क्षमतेचा उपयोग करण्यासाठी आपली रणनीती बदलली. या बदलामध्ये गेमिंग (Gaming), कायदा (Law) आणि वित्त (Finance) यांसारख्या विविध क्षेत्रांतील व्यवसायांसाठी ऍप्लिकेशन्स (Applications) तयार करणे समाविष्ट होते. पिचबुक (PitchBook) नुसार, 01.AI ने $200 दशलक्ष निधी सुरक्षित केला आहे आणि त्याचे मूल्यांकन $1 अब्ज आहे, जे त्याची क्षमता आणि गुंतवणूकदारांचा दृष्टीकोनावर असलेला आत्मविश्वास दर्शवते.

चीनच्या एआय उद्योगातील ‘सिक्स टायगर्स’ (सहा वाघ) पैकी एक म्हणून कंपनी ओळखली जाते. हे आश्वासक स्टार्टअप्सचे एक समूह आहे, जे तांत्रिक परिदृश्य बदलत आहेत. मिनीमॅक्स एआय (MiniMax AI) सारख्या कंपन्या मल्टीमॉडल एआय (Multimodal AI) विकासात आणि मूनशॉट एआय (Moonshot AI) मॉडेल विकास फर्ममध्येspecializes आहे. 01.AI ला अलीबाबा (Alibaba) कडून गुंतवणूक मिळाली आहे, ज्यामुळे बाजारात त्याची स्थिती अधिक मजबूत झाली आहे.

खुल्या स्रोताचा फायदा

चीन आणि अमेरिका (United States) यांच्यातील सततच्या तणावाच्या पार्श्वभूमीवर चीनी एआयची प्रगती विशेष उल्लेखनीय आहे. या भू-राजकीय (Geopolitical) आव्हानांना न जुमानता, खुल्या शैक्षणिक संशोधनासाठी चीनच्या वचनबद्धतेमुळे एआय विकासाला चालना मिळाली आहे. स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटी ह्यूमन-सेंटर्ड एआय इन्स्टिट्यूटचे (Stanford University Human-Centered AI Institute - HAI) व्यवस्थापकीय संचालक रसेल वाल्ड (Russell Wald) यांनी नमूद केले की, चीनच्या प्रगतीला संशोधन पेपर (Research Paper) आणि डेटा (Data) च्या खुल्या वाटपामुळे समर्थन मिळाले आहे. या सहकार्याच्या दृष्टिकोनने नविनता आणि ज्ञानाच्या देवाणघेवाणीचे एक उत्साही वातावरण तयार केले आहे.

२०३० पर्यंत एआयमध्ये जागतिक नेता बनण्याच्या चीनच्या महत्वाकांक्षेमुळे शैक्षणिक संसाधनांमध्ये मोठी गुंतवणूक झाली आहे. परिणामी, चीन आता जागतिक एआय संशोधनात एक प्रमुख योगदानकर्ता आहे. २०२३ मध्ये, चीनने जगभरातील एआय-संबंधित पेटंटपैकी (Patent) अंदाजे ७०% पेटंट्स सुरक्षित केले आणि चिनी संशोधकांनी जगातील २३% एआय-संबंधित शैक्षणिक पेपर तयार केले.

वाल्ड यांनी चीनच्या दृष्टिकोणाच्या कार्यक्षमतेवर जोर दिला आणि म्हटले, “जेव्हा सरकार या दिशेने वाटचाल करण्याचा निर्णय घेते, तेव्हा ते आपले सैन्य त्या दिशेने वळवू शकतात.” तथापि, त्यांनी हे निदर्शनास आणून दिले की, चीनी सरकारचे एआय मॉडेल्सचे सेन्सॉरशिप (Censorship) पाश्चात्त्य (Western) वापरकर्त्यांसाठी एक अडथळा निर्माण करू शकते.

ओपन-सोर्स दृष्टिकोन, जो कोणालाही उपलब्ध मॉडेल्स वापरून ऍप्लिकेशन्स डाउनलोड (Download) आणि तयार करण्यास परवानगी देतो, चीनी कंपन्यांसाठी एक महत्त्वपूर्ण मालमत्ता बनली आहे. या कंपन्या जगभरात आपले तांत्रिक प्रभुत्व वाढवू पाहत आहेत. अमेरिका-चीन (US-China) तांत्रिक परिसंस्थेच्या ऐतिहासिक विखंडनानंतरही, डीपसीकचे यश दर्शवते की, चीनी नविनता हे अडथळे तोडू शकते, विशेषत: एआय क्षेत्रात.

‘आता ओपन-सोर्स रीलिझसाठी कोणतेही अडथळे नाहीत,’ असे न्यूयॉर्कमधील (New York) स्टार्टअप हगिंग फेसचे (Hugging Face) प्रॉडक्ट मॅनेजर (Product Manager) जेफ बौडियर (Jeff Boudier) म्हणाले. या स्टार्टअपने एक प्लॅटफॉर्म (Platform) विकसित केले आहे, ज्याला अनेकदा ‘एआयचे GitHub’ म्हटले जाते. ते पुढे म्हणाले, “येथे कोणतीही ग्रेट फायरवॉल (Great Firewall) नाही.”

जागतिक एआय परिदृश्यावर डीपसीकचा प्रभाव

एआय क्षेत्रात डीपसीकचा एक प्रभावी खेळाडू म्हणून उदय, खुल्या-स्रोत सहकार्याची शक्ती आणि चीनी एआय तंत्रज्ञानातील जलद प्रगतीचा पुरावा आहे. एआय विकासासाठी कंपनीच्या अभिनव दृष्टिकोनने केवळ देशांतर्गत बाजारपेठेत व्यत्यय आणला नाही, तर जागतिक स्तरावरही खळबळ उडवून देण्यास सुरुवात केली आहे.

डीपसीकच्या यशात योगदान देणाऱ्या महत्त्वाच्या घटकांपैकी एक म्हणजे अष्टपैलू (Versatile) आणि जुळवून घेण्यायोग्य एआय मॉडेल्स तयार करण्यावर लक्ष केंद्रित करणे. हे मॉडेल्स विविध ऍप्लिकेशन्स आणि उद्योगांमध्ये सहजपणे समाकलित (Integrate) करण्यासाठी डिझाइन (Design) केलेले आहेत, ज्यामुळे ते विस्तृत वापरकर्त्यांसाठी प्रवेशयोग्य आहेत. या दृष्टिकोनमुळे डीपसीकला लवकरच गती मिळण्यास आणि स्वतःला एआय सोल्युशन्सचा (AI Solutions) एक अग्रगण्य प्रदाता म्हणून स्थापित करण्यास मदत झाली आहे.

चीनी एआय नविनतेचा व्यापक संदर्भ

डीपसीक आणि इतर चीनी एआय कंपन्यांचा उदय चीनमधील नविनता आणि तांत्रिक प्रगतीचा एक व्यापक भाग आहे. चीनी सरकारने संशोधन आणि विकासामध्ये महत्त्वपूर्ण गुंतवणूक केली आहे, ज्यामुळे स्टार्टअप्स (Startups) आणि स्थापित कंपन्यांसाठी एक सहाय्यक इकोसिस्टम (Ecosystem) तयार झाली आहे. यामुळे एआय-संबंधित पेटंट, प्रकाशने आणि उत्पादनांमध्ये वाढ झाली आहे, ज्यामुळे चीन जागतिक एआय परिदृश्यात एक प्रमुख खेळाडू म्हणून उदयास आला आहे.

चीनी एआय उद्योगाच्या प्रमुख फायद्यांपैकी एक म्हणजे डेटाच्या मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध असणे. मोठ्या आणि डिजिटल पद्धतीने जोडलेल्या लोकसंख्येमुळे, चीनकडे माहितीचा खजिना आहे, जो एआय मॉडेल्सना प्रशिक्षण देण्यासाठी आणि सुधारण्यासाठी वापरला जाऊ शकतो. या डेटा फायद्यामुळे, देशातील मजबूत अभियांत्रिकी (Engineering) कौशल्ये आणि सहाय्यक सरकारी धोरणांमुळे एआय नविनतेसाठी एक सुपीक जमीन तयार झाली आहे.

तथापि, चीनी एआय उद्योगाला अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे. त्यापैकी सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे सेन्सॉरशिप आणि सरकारी नियंत्रण. चीनी सरकारचे एआय मॉडेल्स काय बोलू शकतात आणि काय करू शकतात यावर कठोर नियम आहेत, ज्यामुळे सर्जनशीलतेला (Creativity) लगाम लागू शकतो आणि काही ऍप्लिकेशन्समध्ये या मॉडेल्सची उपयुक्तता मर्यादित होऊ शकते.

या आव्हानांना न जुमानता, चीनी एआय उद्योग सतत वाढ आणि नविनतेसाठी सज्ज आहे. खुल्या-स्रोत सहकार्यासाठी देशाची बांधिलकी, डेटाच्या मोठ्या प्रमाणात प्रवेश आणि मजबूत अभियांत्रिकी कौशल्ये हे सर्व घटक आगामी वर्षांमध्ये त्याच्या यशात योगदान देतील.

एआयचे भविष्य: एक जागतिक दृष्टीकोन

जागतिक शक्ती म्हणून चीनी एआयचा उदय कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या भविष्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. चीन आपली एआय क्षमता विकसित करणे आणि गुंतवणूक करणे सुरू ठेवेल, त्यामुळे जागतिक एआय परिसंस्थेत (Global AI Ecosystem) तो अधिकाधिक महत्त्वाचा खेळाडू बनेल.

एआय समुदायासमोर एक महत्त्वाचा प्रश्न आहे की, एआयचा विकास आणि वापर जबाबदारीने कसा सुनिश्चित करावा. एआय अधिक शक्तिशाली आणि व्यापक होत असल्याने, या तंत्रज्ञानाच्या नैतिक, सामाजिक आणि आर्थिक परिणामांवर लक्ष देणे आवश्यक आहे. यामध्येBias, गोपनीयता, सुरक्षा आणि नोकरी कपात यासारख्या समस्यांचा समावेश आहे.

एआयचा जबाबदार विकास आणि वापर सुनिश्चित करण्यात खुल्या-स्रोत चळवळीची (Open Source Movement) महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. एआय मॉडेल्स आणि साधने विस्तृत वापरकर्त्यांसाठी उपलब्ध करून, ओपन-सोर्स एआयला लोकशाही बनविण्यात मदत करू शकते आणि शक्तिशाली कंपन्या किंवा सरकारांच्या नियंत्रणातून त्याचे संरक्षण करू शकते.

चीनी आणि पाश्चात्त्य एआय संशोधक आणि विकासकांमधील सहकार्य देखील एआयच्या भविष्यासाठी आवश्यक आहे. ज्ञान आणि संसाधने सामायिक करून, हे समूह नविनतेचा वेग वाढविण्यात आणि एआयचा विकास अशा प्रकारे सुनिश्चित करण्यात मदत करू शकतात, ज्यामुळे मानवतेला फायदा होईल.

ओपन सोर्स आणि एआयचे लोकशाहीकरण

ओपन-सोर्स चळवळ एआयच्या लोकशाहीकरणामध्ये (Democratization) महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहे, ज्यामुळे व्यापक प्रवेश आणि सहकार्यास वाव मिळतो. हा दृष्टिकोन अनेक पाश्चात्त्य तंत्रज्ञान दिग्गजांनी (Western Tech Giants) उचलून धरलेल्या पारंपरिक बंद, मालकीच्या मॉडेल्सच्या (Proprietary Models) अगदी उलट आहे. एआय मॉडेल्स आणि साधने विनामूल्य उपलब्ध करून, ओपन सोर्स नविनतेसाठी अधिक समावेशक आणि पारदर्शक वातावरण तयार करते.

या लोकशाहीकरणामुळे अनेक महत्त्वाचे फायदे आहेत:

1. प्रवेशयोग्यता (Accessibility): ओपन-सोर्स एआय मॉडेल्स विस्तृत वापरकर्त्यांसाठी प्रवेशयोग्य आहेत, ज्यात लहान व्यवसाय, स्टार्टअप्स आणि संशोधकांचा समावेश आहे, ज्यांच्याकडे स्वतःचे मालकीचे मॉडेल विकसित करण्यासाठी संसाधने नसू शकतात.
2. सहकार्य (Collaboration): ओपन-सोर्स प्रकल्प जगभरातील विकासकांमधील सहकार्यास प्रोत्साहित करतात, ज्यामुळे जलद नविनता आणि सुधारित गुणवत्ता येते.
3. पारदर्शकता (Transparency): ओपन-सोर्स मॉडेल्स पारदर्शक आहेत, जे वापरकर्त्यांना कोड तपासण्याची आणि एआय कसे कार्य करते हे समजून घेण्याची परवानगी देतात. ही पारदर्शकताBias आणि निष्पक्षतेबद्दलचा (Fairness) विश्वास निर्माण करण्यास आणि चिंता दूर करण्यास मदत करू शकते.
4. सानुकूलता (Customization): ओपन-सोर्स मॉडेल्स विविध वापरकर्त्यांच्या आणि ऍप्लिकेशन्सच्या विशिष्ट गरजा पूर्ण करण्यासाठी सानुकूलित केले जाऊ शकतात. हे लवचिकतेचे फायदे आरोग्यसेवा, वित्त आणि शिक्षण यांसारख्या उद्योगांमध्ये विशेषतः महत्वाचे आहेत, जिथे अद्वितीय आवश्यकता सामान्य आहेत.

ओपन-सोर्स दृष्टिकोन त्याच्या आव्हानांशिवाय नाही. ओपन-सोर्स प्रकल्प अनेकदा स्वयंसेवी योगदानावर अवलंबून असतात, ज्यामुळे दीर्घकाळ चालणाऱ्या विकासाचे प्रयत्न टिकवणे कठीण होते. याव्यतिरिक्त, ओपन-सोर्स मॉडेल्स सुरक्षा धोक्यांना बळी पडू शकतात आणि त्यांना सतत देखभाल आणि अद्यतनांची (Updates) आवश्यकता असते.

या आव्हानांना न जुमानता, ओपन-सोर्स एआयचे फायदे महत्त्वपूर्ण आहेत. एआय तंत्रज्ञानाचा प्रवेश लोकशाही करून, ओपन सोर्स एक समान संधी निर्माण करण्यास आणि नवोदित पिढीला सक्षम करण्यास मदत करत आहे.

एआय प्रगतीचे भू-राजकीय परिणाम

एआयची जलद प्रगती, विशेषत: चीनमध्ये, महत्त्वपूर्ण भू-राजकीय परिणाम आहेत. एआय समाजाच्या विविध पैलूंमध्ये अधिकाधिक एकात्मिक होत असल्याने, आर्थिक विकास ते लष्करी धोरणापर्यंत, जागतिक शक्तीचा समतोल साधण्यात ते अधिकाधिक महत्त्वाची भूमिका बजावेल.

अमेरिका (America) दीर्घकाळापासून एआयमधील प्रमुख शक्ती आहे, परंतु चीनचा उदय या स्थितीला आव्हान देत आहे. चीनच्या सरकारने एआयला एक धोरणात्मक प्राधान्य दिले आहे, संशोधन, विकास आणि उपयोजनामध्ये जोरदार गुंतवणूक केली आहे. या गुंतवणुकीमुळे चीनला संगणक दृष्टी (Computer Vision), नैसर्गिक भाषा प्रक्रिया (Natural Language Processing) आणि रोबोटिक्स (Robotics) यासह एआयच्या अनेक प्रमुख क्षेत्रांमध्ये अमेरिकेसोबतचे अंतर कमी करण्यास मदत झाली आहे.

एआयमधील अमेरिका आणि चीनमधील स्पर्धा केवळ तंत्रज्ञानाबद्दल नाही; तर ती मूल्यांबद्दल देखील आहे. अमेरिकेने नेहमीच वैयक्तिक स्वातंत्र्य आणि गोपनीयतेला महत्त्व दिले आहे, तर चीनने सामाजिक स्थिरता आणि नियंत्रणाला प्राधान्य दिले आहे. ही भिन्न मूल्ये एआय ज्या पद्धतीने विकसित आणि वापरली जाते, त्यामध्ये दिसून येतात.

एआयचे भू-राजकीय परिणाम गुंतागुंतीचे आणि बहुआयामी (Multifaceted) आहेत. एआय अधिक शक्तिशाली आणि व्यापक होत असताना, या तंत्रज्ञानाच्या नैतिक, सामाजिक आणि आर्थिक परिणामांवर लक्ष देणे आवश्यक आहे. आंतरराष्ट्रीय सहकार्य हे सुनिश्चित करण्यासाठी महत्त्वाचे ठरेल की, एआयचा विकास आणि वापर अशा प्रकारे केला जाईल, ज्यामुळे मानवतेला फायदा होईल.

शिक्षण आणि संशोधनाची भूमिका

शैक्षणिक संस्था (Academic Institutions) आणि संशोधन संस्था (Research Organizations) एआयच्या क्षेत्रात प्रगती करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. या संस्था मूलभूत संशोधन (Basic Research) करण्यासाठी, एआय तज्ञांची पुढील पिढी तयार करण्यासाठी आणि व्यापक समुदायामध्ये ज्ञान प्रसारित करण्यासाठी जबाबदार आहेत.

चीनने आपल्या शैक्षणिक आणि संशोधन पायाभूत सुविधांमध्ये महत्त्वपूर्ण गुंतवणूक केली आहे, ज्यामुळे एआय नविनतेसाठी एक सहाय्यक इकोसिस्टम तयार झाली आहे. चिनी विद्यापीठे आणि संशोधन संस्था आता एआय-संबंधित प्रकाशने, पेटंट आणि प्रतिभेच्या बाबतीत जगातील अव्वल संस्थांमध्ये आहेत.

एआयच्या यशस्वी विकास आणि उपयोजनासाठी शिक्षण आणि उद्योग (Industry) यांच्यातील सहकार्य देखील आवश्यक आहे. एकत्र काम करून, संशोधक आणि अभ्यासक हे सुनिश्चित करू शकतात की, एआय तंत्रज्ञान अत्याधुनिक आणि व्यावहारिक (Practical) दोन्ही आहे.

संशोधन निष्कर्षांची मुक्तपणे देवाणघेवाण करणे हा एआयच्या क्षेत्रात प्रगती करण्याचा आणखी एक महत्त्वाचा घटक आहे. संशोधन पेपर, डेटा आणि कोड विनामूल्य उपलब्ध करून देऊन, संशोधक नविनतेचा वेग वाढवू शकतात आणि एकमेकांच्या कामावर आधारित प्रगती करू शकतात.

एआय संबंधित नैतिक विचार

एआय अधिक शक्तिशाली आणि व्यापक होत असताना, या तंत्रज्ञानाशी संबंधित नैतिक विचारांवर लक्ष देणे आवश्यक आहे. या विचारांमध्येBias, गोपनीयता, सुरक्षा आणि नोकरी कपात यासारख्या समस्यांचा समावेश आहे.

एआयमध्येBias तेव्हा येऊ शकतो, जेव्हा एआय मॉडेल्सना अशा डेटावर प्रशिक्षित केले जाते, जे विद्यमान सामाजिक असमानता दर्शवतात. यामुळे एआय प्रणाली (AI System) तयार होऊ शकतात, ज्या या असमानता कायम ठेवतात आणि वाढवतात, ज्यामुळे काही विशिष्ट लोकांविरुद्धBias निर्माण होतो.

गोपनीयता हा आणखी एक महत्त्वाचा नैतिक मुद्दा आहे. एआय प्रणाली अनेकदा मोठ्या प्रमाणात वैयक्तिक डेटा (Personal Data) गोळा करतात आणि त्यावर प्रक्रिया करतात, ज्यामुळे हा डेटा कसा वापरला जातो आणि संरक्षित केला जातो याबद्दल चिंता वाढते.

सुरक्षा हा देखील एक गंभीर मुद्दा आहे. एआय प्रणाली सायबर हल्ल्यांना (Cyber Attacks) आणि इतर प्रकारच्या हाताळणीला बळी पडू शकतात, ज्यामुळे गंभीर परिणाम होऊ शकतात.

नोकरी कपात हा एआयचा संभाव्य आर्थिक परिणाम आहे. एआय अधिक सक्षम होत असल्याने, ते सध्या मानवाद्वारे केल्या जाणाऱ्या अनेक नोकऱ्या स्वयंचलित (Automated) करू शकते, ज्यामुळे बेरोजगारी आणि आर्थिक व्यत्यय येऊ शकतो.

या नैतिक विचारांना संबोधित करण्यासाठी संशोधक, धोरणकर्ते आणि जनता यांच्यासह बहुआयामी दृष्टिकोन आवश्यक असेल. यासाठी पारदर्शकता, उत्तरदायित्व (Accountability) आणि निष्पक्षता (Fairness) आवश्यक असेल.

पुढे पहा: एआयचे भविष्य

एआयचे भविष्य उज्ज्वल आहे, पण ते अनिश्चितही आहे. एआय विकसित होत असताना, या तंत्रज्ञानाने सादर केलेल्या आव्हानांना आणि संधींना संबोधित करणे आवश्यक आहे. यासाठी संशोधक, धोरणकर्ते आणि जनता यांच्यासह सहकार्याने आणि आंतर-अनुशासनात्मक दृष्टिकोन आवश्यक असेल. एकत्र काम करून, आपण हे सुनिश्चित करू शकतो की एआयचा विकास आणि वापर अशा प्रकारे केला जाईल, ज्यामुळे मानवतेला फायदा होईल.