भारतात गुंतवणुकीचा इतिहास
Bessemer Venture ने जवळपास वीस वर्षांपूर्वी भारतात गुंतवणूक करण्यास सुरुवात केली. चार वर्षांपूर्वी, त्यांनी $221 दशलक्ष (₹1800 कोटी) चा पहिला भारत-केंद्रित फंड सुरू केला.
सध्या, फर्म भारतात $1.5 अब्ज (₹12,300 कोटी) च्या मालमत्तेचे (AUM) व्यवस्थापन करते आणि पुढील चार ते सहा महिन्यांत नवीन फंडातून गुंतवणूक करण्यास सुरुवात करण्याची अपेक्षा आहे. आतापर्यंत, Bessemer Venture ने भारतातील 80 स्टार्टअप्सना पाठिंबा दिला आहे, ज्यात Big Basket, Urban Company, Perfios, आणि Livspace यांचा समावेश आहे. विशेष म्हणजे, गेल्या पाच वर्षांत, भारतातील 80% पेक्षा जास्त गुंतवणूक सिरीज A किंवा त्यापूर्वीच्या कंपन्यांमध्ये केली गेली आहे.
AI आणि सॉफ्टवेअरवर लक्ष केंद्रित
हा फंड विविध क्षेत्रांतील सुरुवातीच्या टप्प्यातील कंपन्यांमध्ये गुंतवणूक करत असला तरी, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि सॉफ्टवेअर वर अधिक लक्ष केंद्रित केले जाईल, असे पुरी यांनी एका संवादात सांगितले. ते म्हणाले, ‘’AI हे आपल्या आयुष्यातील सर्वात महत्त्वाचे आणि যুগান্তকারী (groundbreaking) तांत्रिक बदलांपैकी एक आहे आणि यामुळे विविध संधी मिळतात.’’
पुरी आणि मुख्य कार्यकारी अधिकारी नितीन कैमल यांना AI मधील विविध क्षेत्रांमध्ये, जसे की फाउंडेशनल मॉडेल्स, पायाभूत सुविधा, ॲप्लिकेशन्स आणि AI-सक्षम सेवा, यांमध्ये उपक्रम (ventures) विकसित करण्याची मोठी क्षमता दिसते.
AI विकासाचे स्वरूप
जागतिक स्तरावर, Anthropic, OpenAI, आणि Mistral AI सारख्या कंपन्यांनी मोठ्या भाषिक मॉडेल्स (large language models) तयार करण्यात यश मिळवले आहे. भारतात, Ola’s Krutrim आणि Sarvam AI यांनी या क्षेत्रात काम सुरू केले आहे.
पुरी म्हणाले, ‘’फाउंडेशनल मॉडेलच्या संधीसाठी मोठ्या प्रमाणात भांडवल आणि डेटासेटची आवश्यकता असते.’’ त्यांनी पुढे सांगितले की, विविध संशोधन क्षेत्रांसाठी GPU ची वाढलेली उपलब्धता आणि अलीकडील महिन्यांत संबंधित भारतीय डेटासेटच्या सार्वजनिक प्रकाशनामुळे, फाउंडेशनल मॉडेल्स तयार करण्यासाठी ही योग्य वेळ आहे.
फाउंडेशनल मॉडेल्ससाठी भारताचा दृष्टिकोन
‘’फाउंडेशनल मॉडेल्सच्या विकासासाठी $10 अब्ज (₹82,000 कोटी) खर्च करण्याची भारताची आर्थिक क्षमता नाही. DeepSeek च्या आगमनाने हे सिद्ध झाले आहे की, शेकडो दशलक्ष डॉलर्स खर्च न करताही ही मॉडेल्स तयार करणे शक्य आहे,’’ असे पुरी यांनी नमूद केले. त्यांना अपेक्षा आहे की, भारतातून फाउंडेशनल मॉडेल कंपन्यांची संख्या वाढेल, ज्यात लहान भाषिक मॉडेल्स (small language models) तयार करणाऱ्या कंपन्यांचाही समावेश असेल.
बेसेमरच्या गुंतवणुकीच्या धोरणाचा विस्तार
बेसेमर व्हेंचर पार्टनर्सने दुसरा, लक्षणीयरीत्या मोठाफंड भारतासाठी समर्पित करण्याचा निर्णय घेतला आहे, जो भारतीय स्टार्टअप इकोसिस्टमच्या क्षमतेवर फर्मचा दृढ विश्वास दर्शवतो. $350 दशलक्ष (₹2875 कोटी) चा फंड, त्यांच्या मागील $221 दशलक्ष (₹1800 कोटी) च्या भारत-केंद्रित फंडापेक्षा खूप मोठा आहे, जो या क्षेत्रासाठी वाढलेली वचनबद्धता दर्शवतो.
बहुआयामी दृष्टिकोन
फंडाचे गुंतवणुकीचे धोरण त्याच्या विविधतेमुळे ओळखले जाते, ज्यामध्ये विविध क्षेत्रांचा समावेश आहे. हा बहुआयामी दृष्टिकोन बेसेमरला भारतीय बाजारपेठेतील विविध उदयोन्मुख ट्रेंड आणि संधींचा लाभ घेण्यास मदत करतो. लक्ष केंद्रित करण्याची मुख्य क्षेत्रे खालीलप्रमाणे आहेत:
- AI-सक्षम सेवा आणि SaaS: हे विविध उद्योगांमध्ये AI चे वाढते महत्त्व आणि भारतात Software-as-a-Service (SaaS) मॉडेल्सचा वाढता वापर दर्शवते.
- फिनटेक: भारताचे फिनटेक क्षेत्र वेगाने वाढत आहे, जे वाढत्या डिजिटल स्वीकृती आणि नाविन्यपूर्ण आर्थिक उपायांमुळे प्रेरित आहे.
- डिजिटल हेल्थ: COVID-19 साथीच्या रोगाने डिजिटल हेल्थ उपायांचा अवलंब करण्यास गती दिली, ज्यामुळे या क्षेत्रात स्टार्टअप्ससाठी महत्त्वपूर्ण संधी निर्माण झाल्या.
- ग्राहक ब्रँड: भारताची वाढती ग्राहक बाजारपेठ नवीन आणि नाविन्यपूर्ण ग्राहक ब्रँडसाठी एक सुपीक (fertile) जमीन आहे.
- सायबर सुरक्षा: डिजिटल तंत्रज्ञानावरील वाढत्या अवलंबनामुळे, सायबर सुरक्षा ही एक गंभीर चिंता बनली आहे, ज्यामुळे मजबूत सुरक्षा उपायांची मागणी निर्माण झाली आहे.
सुरुवातीच्या टप्प्यावर लक्ष
बेसेमरची सुरुवातीच्या टप्प्यातील गुंतवणुकीसाठीची वचनबद्धता त्यांच्या दृष्टिकोनाचे एक परिभाषित वैशिष्ट्य आहे. सिरीज A किंवा त्यापूर्वीच्या कंपन्यांमध्ये गुंतवणूक करून, फर्मचा उद्देश संस्थापकांसोबत सुरुवातीपासूनच भागीदारी करणे आहे, ज्यामध्ये केवळ भांडवलच नाही तर मार्गदर्शन देखील दिले जाते. हा सुरुवातीचा सहभाग बेसेमरला त्यांच्या पोर्टफोलिओ कंपन्यांच्या मार्गाला आकार देण्यास आणि त्यांच्या दीर्घकालीन यशात योगदान देण्यास मदत करतो.
स्थानिक तज्ञांचा लाभ
गुंतवणुकीचे धोरण भागीदार विशाल गुप्ता आणि अनंत विदुर पुरी यांच्या नेतृत्वाखाली असेल, ज्या दोघांनाही भारतीय बाजारपेठेतील विस्तृत अनुभव आणि कौशल्य आहे. स्थानिक परिस्थितीबद्दलची त्यांची सखोल माहिती, बेसेमरच्या जागतिक नेटवर्क आणि संसाधनांसह, फर्मला आशादायक स्टार्टअप्स ओळखण्यास आणि त्यांना समर्थन देण्यास मदत करते.
AI च्या क्षमतेचा सखोल अभ्यास
बेसेमरचे AI वरचे मजबूत लक्ष हे दर्शवते की, AI विविध उद्योगांमध्ये क्रांती घडवून आणण्यासाठी आणि अभूतपूर्व संधी निर्माण करण्यासाठी सज्ज आहे. फर्म हे मानते की, AI केवळ एक तांत्रिक प्रगती नाही, तर एक मूलभूत बदल आहे जो व्यवसायांच्या कार्यपद्धती आणि ग्राहकांशी संवाद साधण्याच्या पद्धतीला आकार देईल.
फाउंडेशनल मॉडेल्स: AI ची मूलभूत रचना
बेसेमर AI नवोपक्रमाला (innovation) चालना देण्यासाठी फाउंडेशनल मॉडेल्सची महत्त्वपूर्ण भूमिका ओळखतात. मोठ्या डेटासेटवर प्रशिक्षित केलेली ही मॉडेल्स, विविध AI ॲप्लिकेशन्ससाठी मूलभूत रचना म्हणून काम करतात. जागतिक स्तरावर, Anthropic, OpenAI, आणि Mistral AI सारख्या कंपन्यांनी मोठ्या भाषिक मॉडेल्स (large language models) विकसित करण्यात महत्त्वपूर्ण प्रगती केली असली, तरी भारतातही Ola’s Krutrim आणि Sarvam AI सारख्या कंपन्या उदयास येत आहेत.
फाउंडेशनल मॉडेल्सचे भांडवल-केंद्रित स्वरूप
फाउंडेशनल मॉडेल्स विकसित करणे हे एक संसाधन-केंद्रित काम आहे, ज्यासाठी मोठ्या प्रमाणात भांडवली गुंतवणूक आणि विस्तृत डेटासेटमध्ये प्रवेश आवश्यक आहे. हे अनेक स्टार्टअप्ससाठी, विशेषतः भारतासारख्या उदयोन्मुख बाजारपेठांमध्ये एक आव्हान आहे.
भारताचा अनोखा दृष्टिकोन
बेसेमर हे ओळखतात की, फाउंडेशनल मॉडेल्ससाठी भारताचा दृष्टिकोन त्याच्या विशिष्ट संदर्भाला अनुरूप असणे आवश्यक आहे. फर्मचा असा विश्वास आहे की, भारत काही आघाडीच्या जागतिक कंपन्यांप्रमाणे फाउंडेशनल मॉडेल्स तयार करण्यासाठी अब्जावधी डॉलर्स खर्च करण्याच्या स्थितीत नाही.
किफायतशीर मॉडेल्सचा उदय
DeepSeek, एक कंपनी जिने कमी खर्चात फाउंडेशनल मॉडेल्स तयार करण्याची क्षमता दर्शविली आहे, या कंपनीच्या उदयामुळे बेसेमरचा विश्वास दृढ झाला आहे की, भारत अधिक किफायतशीर दृष्टिकोन स्वीकारू शकतो. यामुळे भारतीय स्टार्टअप्सच्या विस्तृत श्रेणीसाठी फाउंडेशनल मॉडेल्सच्या विकासात सहभागी होण्याची संधी निर्माण होते.
लहान भाषिक मॉडेल्स: एक विशिष्ट संधी
बेसेमरला अपेक्षा आहे की, अनेक भारतीय कंपन्या लहान भाषिक मॉडेल्स (small language models) तयार करण्यावर लक्ष केंद्रित करतील. ही मॉडेल्स, मोठ्या मॉडेल्सच्या तुलनेत कमी संसाधन-केंद्रित असली तरी, विशिष्ट ॲप्लिकेशन्स आणि डोमेनमध्ये महत्त्वपूर्ण मूल्य प्रदान करू शकतात.
भारतातील AI विकासाचा व्यापक संदर्भ
भारताची AI इकोसिस्टम (पारिस्थितिकी तंत्र) काही विशिष्ट घटकांनी वैशिष्ट्यीकृत आहे जे त्याच्या मार्गाला आकार देतात.
सरकारी उपक्रम
भारत सरकारने AI चे सामरिक महत्त्व ओळखले आहे आणि त्याच्या विकासाला चालना देण्यासाठी अनेक उपक्रम सुरू केले आहेत. हे उपक्रम AI नवोपक्रमाला चालना देण्यासाठी निधी, पायाभूत सुविधा आणि धोरणात्मक समर्थन प्रदान करतात.
कुशल मनुष्यबळ
भारतामध्ये कुशल अभियंते आणि डेटा शास्त्रज्ञांचा मोठा आणि वाढता समूह आहे, जो AI विकासासाठी एक मजबूत आधार प्रदान करतो. देशातील शैक्षणिक संस्था AI-संबंधित अभ्यासक्रम आणि संशोधनावर अधिकाधिक लक्ष केंद्रित करत आहेत, ज्यामुळे कुशल मनुष्यबळाचा पुरवठा (pipeline) आणखी मजबूत होत आहे.
डेटा उपलब्धता
भारतीय बाजारपेठेच्या विशिष्ट गरजांनुसार AI मॉडेल्सना प्रशिक्षित करण्यासाठी संबंधित भारतीय डेटासेटची उपलब्धता महत्त्वपूर्ण आहे. अलीकडील काळात सार्वजनिक डेटासेट उपलब्ध करून देण्याच्या प्रयत्नांमुळे भारतातील AI विकासाची क्षमता आणखी वाढली आहे.
आव्हाने आणि संधी
भारताची AI इकोसिस्टम महत्त्वपूर्ण संधी सादर करत असली तरी, तिला काही आव्हानांचाही सामना करावा लागतो. यात समाविष्ट आहे:
- पायाभूत सुविधा: उच्च-कार्यक्षमता असलेल्या संगणकीय पायाभूत सुविधांमध्ये प्रवेश काही स्टार्टअप्ससाठी एक अडथळा आहे.
- निधी: AI स्टार्टअप्ससाठी निधी वाढत असला तरी, तो अजूनही अधिक प्रगत बाजारपेठांच्या तुलनेत कमी आहे.
- नियमन: AI साठी नियामक (regulatory) लँडस्केप अजूनही विकसित होत आहे, ज्यामुळे व्यवसायांसाठी काही अनिश्चितता निर्माण होते.
या आव्हाना সত্ত্বেও, बेसेमर भारतातील AI च्या भविष्याबद्दल আশাবাদী (optimistic) आहेत. फर्मचा विश्वास आहे की, भारताची विशिष्ट बलस्थाने (strengths), त्याच्या उद्योजकांच्या कल्पकतेसह, AI क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण नवोपक्रम घडवून आणतील.