ChatGPT च्या वर्तनातील बदलाने वापरकर्त्यांमध्ये कुतूहल आणि काही प्रमाणात अस्वस्थता निर्माण केली आहे. OpenAI या कंपनीने तयार केलेला हा AI चॅटबॉट आता वापरकर्त्यांशी संवाद साधताना त्यांच्या नावाचा उल्लेख करतो, जरी ते नाव त्यांनी आधी कधीही सांगितले नसेल तरी. यामुळे AI च्या माध्यमातून होणाऱ्या वैयक्तिक संवादामध्ये (Personalization) काय बदल होतात, याबद्दल अनेक प्रश्न निर्माण झाले आहेत.
AI संवादातील बदल
पूर्वी ChatGPT अधिक तटस्थपणे संवाद साधायचा, वापरकर्त्यांना ‘user’ असे संबोधले जायचे. पण आता काही वापरकर्त्यांनी सांगितले आहे की, चॅटबॉटने त्यांना त्यांच्या नावाने संबोधले, तेही कोणतीही सूचना न देता. यामुळे अनेक लोकांचे लक्ष वेधले गेले आहे. सॉफ्टवेअर डेव्हलपर्स (Software developers) आणि AI प्रेमी यांसारख्या अनेक व्यक्तींनी आश्चर्य आणि नाराजी व्यक्त केली आहे. सायमन विलिसन (Simon Willison) या तंत्रज्ञान क्षेत्रातील महत्वाच्या व्यक्तीने या बदलाला ‘अनावश्यक आणि भीतीदायक’ म्हटले आहे. इतर लोकांनीही याबद्दल नाराजी व्यक्त केली आहे आणि यामुळे खासगी आयुष्यात कोणीतरी डोकावल्यासारखे वाटते, असे मत मांडले आहे.
या नवीन बदलांवर लोकांच्या वेगवेगळ्या प्रतिक्रिया येत आहेत. अनेक वापरकर्त्यांनी सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म (Social media platform), जसे की X वर आपल्या भावना व्यक्त केल्या आहेत. एका वापरकर्त्याने गंमत म्हणून म्हटले की, ‘एखाद्या शिक्षकाने सतत आपले नाव घेतल्यासारखे वाटते’. ज्या लोकांना हा बदल आवडलेला नाही, त्यांच्या मते, हा जवळीक साधण्याचा एक विचित्र प्रयत्न आहे, जो पूर्णपणे बनावट आहे.
मेमरी फीचर आणि त्याचे परिणाम
ChatGPT च्या वर्तनातील हा बदल त्याच्या ‘मेमरी फीचर’मुळे (Memory feature) झाला असण्याची शक्यता आहे. हे फीचर AI ला मागील संवादातून शिकून प्रतिसाद सुधारण्यास मदत करते. काही वापरकर्त्यांनी सांगितले की, मेमरी सेटिंग बंद असूनही ChatGPT त्यांना नावाने संबोधत आहे. यामुळे AI संवादात अशा वैयक्तिकरण योग्य आहे की नाही, याबद्दल चर्चा सुरू झाली आहे.
माणसांशी बोलताना नावाचा वापर महत्त्वाचा असतो. नावामुळे जवळीक आणि मैत्री वाटते. पण, जर नावाचा वापर जास्त प्रमाणात किंवा चुकीच्या पद्धतीने केला गेला, तर ते अस्वस्थ आणि खासगी आयुष्यात ढवळाढवळ केल्यासारखे वाटू शकते. नावाचा वापर केल्याने लोकांना स्वीकारल्यासारखे वाटते, पण जास्त वापर केल्यास ते खोटे आणि दिखाऊ वाटते. हे मानसशास्त्र समजून घेणे महत्त्वाचे आहे, कारण अनेक वापरकर्त्यांना ChatGPT द्वारे नावाचा वापर करणे का खटकते, हे यातून स्पष्ट होते.
AI वैयक्तिकरणाचा व्यापक संदर्भ
OpenAI चे CEO सॅम Altman यांनी भविष्यात AI सिस्टीम (AI system) अधिक वैयक्तिक असतील, असे संकेत दिले आहेत. त्या वापरकर्त्यांना दीर्घकाळपर्यंत समजून घेण्यास सक्षम असतील. पण, नावाने बोलण्याच्या सद्यस्थितीतील प्रतिक्रियेवरून असे दिसते की, कंपनीला हे फिचर (feature) विकसित करताना सावधगिरी बाळगावी लागेल. वापरकर्ते स्पष्टपणे विभागलेले आहेत की, अशा वैयक्तिकरणामुळे त्यांचा अनुभव वाढतो की कमी होतो.
AI चा विकास आणि त्याचा दैनंदिन जीवनातील वापर अनेक प्रगती घेऊन आला आहे, पण काही नैतिक प्रश्नही उभे केले आहेत. वैयक्तिकरण आणि गोपनीयता (Privacy) यांच्यातील संतुलन राखणे आवश्यक आहे. AI सिस्टीम जसजशा अधिक प्रगत होत आहेत, तसतशी त्यांची वैयक्तिक माहिती गोळा करण्याची आणि वापरण्याची क्षमता वाढत आहे. यामुळे माहितीचा गैरवापर होण्याची आणि व्यक्तीच्या स्वातंत्र्यावर गदा येण्याची शक्यता आहे.
भीतीदायक घटक
ChatGPT च्या नावाने बोलण्याच्या सवयीमुळे काही वापरकर्त्यांना जी अस्वस्थता येते, ती एका मानसशास्त्रीय घटनेमुळे येते, ज्याला ‘creepiness factor’ म्हणतात. अनेक अभ्यास आणि लेखांमध्ये याबद्दल माहिती दिली आहे. जेव्हा एखादी गोष्ट सामाजिक नियम किंवा मर्यादा ओलांडते, तेव्हा भीती किंवा अस्वस्थता येते. AI च्या बाबतीत, जेव्हा एखादी प्रणाली (system) मानवी संवादाची खूप जास्त नक्कल करण्याचा प्रयत्न करते, तेव्हा मशीन (machine) आणि व्यक्ती यांच्यातील फरक कमी होतो आणि ते भीतीदायक वाटू शकते.
नावाचा वापर हा एक महत्त्वाचा सामाजिक संकेत आहे, जो साधारणपणे जवळीक आणि संबंध दर्शवतो. जेव्हा AI प्रणाली एखाद्या व्यक्तीचे नाव वापरते आणि त्या जवळीकतेचा कोणताही आधार नसतो, तेव्हा ते अस्वस्थ आणि अविश्वास निर्माण करू शकते. विशेषत: जेव्हा AI प्रणाली वैयक्तिक माहिती गोळा आणि वापरत असते, तेव्हा वापरकर्त्याला असे वाटू शकते की, प्रणालीला त्याच्याबद्दल खूप काही माहीत आहे.
जवळीकतेचा भ्रम
AI वैयक्तिकरणातील एक महत्त्वाचे आव्हान म्हणजे नैसर्गिक जवळीक निर्माण करणे. AI प्रणाली मानवी भावना आणि वर्तन यांची नक्कल करण्यासाठी प्रोग्राम (program) करता येते, पण त्यांच्यात मानवी संबंधांमधील खरी सहानुभूती आणि समजूतदारपणा नसतो. यामुळे कृत्रिमता आणि खोटेपणा जाणवतो, जो वापरकर्त्यांना आवडत नाही.
नावाचा वापर ही समस्या अधिक वाढवतो, कारण त्यातून जवळीकतेचा भ्रम निर्माण होतो. जेव्हा AI प्रणाली एखाद्या वापरकर्त्याला नावाने संबोधित करते, तेव्हा वापरकर्त्याला वाटते की, प्रणाली अधिक दयाळू आणि सहानुभूतीपूर्ण आहे, पण प्रत्यक्षात तसे नसते. जेव्हा वापरकर्त्यांना हे समजते की, प्रणाली फक्त एका पूर्वनियोजित स्क्रिप्टचे (script) पालन करत आहे, तेव्हा ते निराश होतात.
पारदर्शकता
विश्वास निर्माण करण्यासाठी आणि भीतीदायक वाटणे टाळण्यासाठी, AI प्रणालीने त्यांच्या क्षमता आणि मर्यादांबद्दल स्पष्ट असणे आवश्यक आहे. वापरकर्त्यांना त्यांची माहिती कशी गोळा केली जात आहे आणि वापरली जात आहे, याबद्दल माहिती दिली पाहिजे आणि त्यांना वैयक्तिकरण किती प्रमाणात हवे आहे, यावर नियंत्रण ठेवण्याचा अधिकार दिला पाहिजे.
पारदर्शकता म्हणजे AI प्रणाली माणूस नाही, हे प्रामाणिकपणे सांगणे. AI ला अधिक relatable बनवण्यासाठी मानवी रूप देणे मोहक वाटू शकते, पण त्यामुळे निराशा आणि अविश्वास निर्माण होऊ शकतो. त्याऐवजी, AI च्या अद्वितीय क्षमता आणि सामर्थ्यावर जोर देणे महत्त्वाचे आहे, तसेच त्याच्या मर्यादांची जाणीव करून देणे आवश्यक आहे.
नैतिक विचार
AI वैयक्तिकरणामुळे अनेक नैतिक प्रश्न उभे राहतात, ज्यात लोकांवर प्रभाव टाकण्याची शक्यता, भेदभाव आणि गोपनीयतेचे उल्लंघन यांचा समावेश होतो. AI चा वापर जबाबदारीने आणि नैतिक पद्धतीने केला जावा, यासाठी विकासकांनी आणि धोरणकर्त्यांनी (Policymakers) या समस्यांवर सक्रियपणे लक्ष देणे आवश्यक आहे.
AI प्रणालीचा वापर लोकांवर प्रभाव टाकण्यासाठी किंवा त्यांचे शोषण करण्यासाठी होऊ नये, हे सुनिश्चित करणे महत्त्वाचे आहे. AI चा वापर अशा वैयक्तिक संदेशांसाठी केला जाऊ शकतो, ज्यामुळे लोकांचे वर्तन किंवा विचार बदलू शकतात. वापरकर्त्यांना संभाव्य धोक्यांविषयी माहिती देणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्यासाठी साधने उपलब्ध करून देणे आवश्यक आहे.
AI वैयक्तिकरणामुळे भेदभाव होऊ शकतो, ही आणखी एक चिंता आहे. जर AI प्रणालीला पूर्वग्रहदूषित माहितीवर प्रशिक्षित केले गेले, तर ते असमानता वाढवू शकतात. AI प्रणालींना विविध आणि प्रातिनिधिक डेटा सेटवर प्रशिक्षित करणे आवश्यक आहे आणि त्या प्रणाली पूर्वग्रह टाळण्यासाठी डिझाइन (design) केल्या पाहिजेत.
शेवटी, AI वैयक्तिकरण गोपनीयतेबद्दल चिंता वाढवते. AI प्रणाली अधिकाधिक वैयक्तिक माहिती गोळा आणि वापरत असल्याने, या माहितीचा गैरवापर होण्याची किंवा ती उघड होण्याची शक्यता आहे. AI प्रणाली गोपनीयतेचा विचार करून डिझाइन करणे आवश्यक आहे आणि वापरकर्त्यांना त्यांच्या डेटावर नियंत्रण ठेवण्याचा अधिकार देणे आवश्यक आहे.
AI वैयक्तिकरणाचे भविष्य
अडचणी असूनही, AI वैयक्तिकरणामुळे तंत्रज्ञानाशी संवाद साधण्याच्या पद्धतीत बदल घडवण्याची क्षमता आहे. AI अनुभवांना वैयक्तिक गरजा आणि आवडीनुसार तयार करून, तंत्रज्ञान अधिक उपयुक्त, आकर्षक आणि आनंददायक बनवू शकते.
भविष्यात, AI वैयक्तिकरण अधिक प्रगत होण्याची अपेक्षा आहे. AI प्रणाली आपल्या आवडीनिवडी आणि वर्तनाबद्दल अधिक माहिती मिळवू शकतील आणि त्या आपल्या बदलत्या गरजांनुसार स्वतःला जुळवून घेऊ शकतील. यामुळे AI-शक्तीवर चालणाऱ्या ॲप्लिकेशन्सची (applications) एक नवीन पिढी तयार होऊ शकते, जी खऱ्या अर्थाने वैयक्तिक आणि जुळवून घेणारी असेल.
तथापि, सावधगिरी बाळगणे महत्त्वाचे आहे. AI वैयक्तिकरण जसजसे अधिक शक्तिशाली होत जाईल, तसतसे त्याचे नैतिक आणि सामाजिक परिणाम विचारात घेणे आवश्यक आहे. AI चा वापर मानवतेच्या फायद्यासाठी आणि आपल्या मूलभूत अधिकार आणि मूल्यांचे संरक्षण करण्यासाठी केला जाईल, याची खात्री करणे आवश्यक आहे.
वैयक्तिकरण आणि गोपनीयता यांचा समतोल
AI प्रणाली विकसित करताना वैयक्तिकरण आणि गोपनीयता यांच्यात योग्य संतुलन राखणे हे एक महत्त्वाचे आव्हान आहे. वापरकर्त्यांना वैयक्तिक अनुभव हवा आहे, पण त्यांना त्यांची गोपनीयता जपायची आहे. हा समतोल साधण्यासाठी खालील घटकांचा काळजीपूर्वक विचार करणे आवश्यक आहे:
- डेटा मिनिमायझेशन (Data Minimization): AI प्रणालीने वैयक्तिकरण देण्यासाठी आवश्यक तेवढाच डेटा गोळा केला पाहिजे.
- पारदर्शकता: वापरकर्त्यांना त्यांचा डेटा कसा गोळा केला जात आहे आणि वापरला जात आहे, याबद्दल माहिती दिली पाहिजे.
- नियंत्रण: वापरकर्त्यांना वैयक्तिकरण किती प्रमाणात हवे आहे आणि कोणता डेटा वापरायचा आहे, यावर नियंत्रण ठेवण्याचा अधिकार दिला पाहिजे.
- सुरक्षा: AI प्रणाली वापरकर्त्यांच्या डेटाचे अनधिकृत प्रवेश आणि गैरवापरापासून संरक्षण करण्यासाठी डिझाइन केलेली असावी.
हे उपाय अंमलात आणून, AI प्रणाली तयार करणे शक्य आहे, जी वैयक्तिक आणि गोपनीय दोन्ही असतील.
नियमांची भूमिका
AI चा वापर जबाबदारीने आणि नैतिक पद्धतीने केला जावा, यासाठी नियमांची आवश्यकता भासू शकते. जगभरातील सरकारे AI चे नियमन कसे करावे यावर विचार करत आहेत आणि काही प्रमाणात नियमन आवश्यक आहे, यावर एकमत होत आहे.
नियमांसाठी संभाव्य क्षेत्रे:
- डेटा गोपनीयता: वापरकर्त्यांच्या डेटाचे संरक्षण करण्यासाठी आणि AI प्रणाली गोपनीयता कायद्यांचे पालन करतात याची खात्री करण्यासाठी नियम तयार केले जाऊ शकतात.
- अल्गोरिथमिकBias (Algorithmic Bias): AI प्रणाली पूर्वग्रहदूषित होऊ नये, यासाठी नियम तयार केले जाऊ शकतात.
- पारदर्शकता: AI प्रणाली त्यांच्या क्षमता आणि मर्यादांबद्दल पारदर्शक असणे आवश्यक आहे, यासाठी नियम तयार केले जाऊ शकतात.
- जबाबदारी: AI प्रणाली विकसित करणारे आणि वापरणारे त्यांच्या प्रणालीच्या निर्णयांसाठी जबाबदार असले पाहिजेत, यासाठी नियम तयार केले जाऊ शकतात.
नियम नविनता रोखू नयेत, अशा प्रकारे काळजीपूर्वक डिझाइन केलेले असावेत. फायदेशीर AI च्या विकासाला प्रोत्साहन देणे आणि संभाव्य धोक्यांपासून बचाव करणे हे ध्येय असावे.
वापरकर्त्यांची धारणा आणि अपेक्षा
अखेरीस, AI वैयक्तिकरण वापरकर्त्यांच्या धारणा आणि अपेक्षांवर अवलंबून असते. जर वापरकर्त्यांना AI प्रणाली भीतीदायक, त्रासदायक किंवा लोकांवर प्रभाव टाकणारी वाटली, तर ते त्यांचा वापर कमी करतील.
त्यामुळे, AI बद्दल वापरकर्त्यांची धारणा काय आहे, हे विकासकांनी समजून घेणे आणि त्यांच्या अपेक्षा पूर्ण करणारी प्रणाली डिझाइन करणे आवश्यक आहे. यासाठी वापरकर्ता संशोधन करणे, अभिप्राय (feedback) गोळा करणे आणि त्या अभिप्रायाच्या आधारावर डिझाइनमध्ये सुधारणा करणे आवश्यक आहे.
AI बद्दल वापरकर्त्यांना शिक्षित करणे आणि त्यांच्या अपेक्षांचे व्यवस्थापन करणे देखील महत्त्वाचे आहे. AI प्रणाली मानवी नाहीत आणि त्यांच्या मर्यादा आहेत, हे वापरकर्त्यांना समजायला हवे. वास्तववादी अपेक्षा ठेवून, निराशा टाळता येते आणि AI मध्ये विश्वास निर्माण करता येतो.
संदर्भाचे महत्त्व
AI वैयक्तिकरण उपयुक्त आहे की त्रासदायक, हे ठरवण्यासाठी संदर्भाची भूमिका खूप महत्त्वाची असते. योग्य वेळी आणि योग्य पद्धतीने दिलेली वैयक्तिक शिफारस खूप उपयुक्त ठरू शकते, तर तीच शिफारस अयोग्य वेळी किंवा अयोग्य पद्धतीने दिल्यास त्रासदायक किंवा भीतीदायक वाटू शकते.
AI प्रणाली संदर्भाबद्दल जागरूक राहण्यासाठी आणि त्यानुसार त्यांचे वर्तन बदलण्यासाठी डिझाइन केलेली असावी. यासाठी स्थान, दिवसाची वेळ आणि वापरकर्त्याची ॲक्टिव्हिटी (activity) यासारख्या संदर्भातील माहिती गोळा करणे आणि त्यावर प्रक्रिया करणे आवश्यक आहे.
संदर्भाला समजून घेऊन, AI प्रणाली उपयुक्त आणि आदरयुक्त वैयक्तिक अनुभव देऊ शकतात.
वैयक्तिकरण आणि पाठलाग यांच्यातील बारीक रेषा
वैयक्तिकरण आणि पाठलाग यांच्यातील रेषा खूप पातळ असू शकते, विशेषत: जेव्हा AI प्रणालीचा वापर वापरकर्त्यांच्या वर्तनाचा मागोवा घेण्यासाठी आणि त्यावर लक्ष ठेवण्यासाठी केला जातो. जर AI प्रणाली सतत एखाद्या वापरकर्त्याचे स्थान, ॲक्टिव्हिटीज आणि आवडीनिवडी याबद्दल डेटा गोळा करत असेल, तर वापरकर्त्याला असे वाटू शकते की त्याचा पाठलाग केला जात आहे.
ही रेषा ओलांडणे टाळण्यासाठी, डेटा संकलन पद्धतींबद्दल पारदर्शक असणे आणि वापरकर्त्यांना त्यांच्या डेटावर नियंत्रण ठेवण्याचा अधिकार देणे आवश्यक आहे. वापरकर्त्यांना डेटा संकलन बंद करण्याचा आणि त्यांचा डेटा कधीही हटवण्याचा पर्याय (option) मिळायला हवा.
तसेच, स्पष्ट संमतीशिवाय संवेदनशील माहिती गोळा करण्यासाठी AI प्रणालीचा वापर करणे टाळणे महत्त्वाचे आहे. संवेदनशील माहितीमध्ये वैद्यकीय नोंदी, आर्थिक माहिती आणि वैयक्तिक संवाद यासारख्या गोष्टींचा समावेश होतो.
वैयक्तिकरणाचे अनपेक्षित परिणाम
AI वैयक्तिकरणाचे अनेक फायदे असले तरी, त्याचे काही अनपेक्षित परिणाम देखील होऊ शकतात. उदाहरणार्थ, वैयक्तिक शिफारसी फिल्टर बबल (filter bubble) तयार करू शकतात, जिथे वापरकर्त्यांना फक्त त्यांच्याExisting Beliefs (Existing Beliefs) ची पुष्टी करणारी माहिती मिळते.
यामुळे ध्रुवीकरण आणि वेगवेगळ्या गटांतील लोकांमध्ये समजूतदारपणाचा अभाव निर्माण होऊ शकतो. हे टाळण्यासाठी, AI प्रणाली अशा प्रकारे डिझाइन करणे महत्त्वाचे आहे, जी वापरकर्त्यांना विविध दृष्टिकोन आणि Critical Thinking (Critical Thinking) ला प्रोत्साहन देईल.
वैयक्तिकरणाचा आणखी एक संभाव्य अनपेक्षित परिणाम म्हणजे त्यावर अवलंबून राहण्याची भावना निर्माण होऊ शकते. जर वापरकर्ते त्यांच्यासाठी निर्णय घेण्यासाठी AI प्रणालीवर जास्त अवलंबून राहिल्यास, त्यांची स्वतःहून विचार करण्याची क्षमता कमी होऊ शकते.
हे टाळण्यासाठी, वापरकर्त्यांना त्यांच्या जीवनात सक्रिय सहभागी होण्यास आणि AI वर जास्त अवलंबून राहणे टाळण्यास प्रोत्साहित करणे महत्त्वाचे आहे.
मानवी-AI संवादाचे भविष्य
मानवी-AI संवादाचे भविष्य मानव आणि AI प्रणाली यांच्यातील घनिष्ठ सहकार्याने दर्शविले जाईल. मानव त्यांची Creative Thinking (Creative Thinking), अंतर्ज्ञान आणि सहानुभूती देतील, तर AI प्रणाली डेटा, माहिती आणि ऑटोमेशन (Automation) प्रदान करेल.
या सहकार्यासाठी कौशल्यांचा एक नवीन संच आवश्यक असेल, ज्यात AI प्रणालीसोबत प्रभावीपणे कार्य करण्याची क्षमता, AI संकल्पना समजून घेणे आणि AI आउटपुटचे Critical Analysing (Critical Analysing) करणे यांचा समावेश असेल.
मानवी-AI संवादाच्या या नवीन जगासाठी लोकांना तयार करण्यासाठी शिक्षण आणि प्रशिक्षण आवश्यक असेल.
AI वैयक्तिकरणाचा दीर्घकालीन परिणाम
AI वैयक्तिकरणाचा दीर्घकालीन परिणाम वर्तवणे कठीण आहे, पण तो खूप मोठा असण्याची शक्यता आहे. AI वैयक्तिकरणामुळे आपण कसे जगतो, काम करतो आणि जगाशी संवाद साधतो, यात बदल घडवण्याची क्षमता आहे.
सावधगिरी बाळगणे आणि AI वैयक्तिकरणाच्या नैतिक आणि सामाजिक परिणामांवर लक्ष देणे आवश्यक आहे. असे केल्याने, AI चा वापर मानवतेच्या फायद्यासाठी केला जाईल, याची खात्री करू शकतो. लोकांना समीकरणात केंद्रस्थानी ठेवणे महत्त्वाचे आहे, हे सुनिश्चित करणे आवश्यक आहे की तंत्रज्ञान मानवतेच्या हितासाठी आहे, उलट नाही. यासाठी तंत्रज्ञ, धोरणकर्ते, नैतिकतावादी (Ethicists) आणि जनता यांच्यात सतत संवाद असणे आवश्यक आहे, जेणेकरून AI विकास आपल्या सामायिक मूल्यांनुसार आणि ध्येयांनुसार होईल.